It swarte wetter

De Afûk-winkel hie in taffeltsje boeken yn’e útferkeap. Hast fergees in nustke dichtbondeltsjes meinaam. Fan Riemersma (dy’t ik sparje) de nuveraardige ienakter Try-Out út 1995. En it moaist faaks de essaybondel Skiep binne der inkeld om skeard te wurden fan Freark Jan Bergstra. Komselden lies ik sokke ferstannige tinzen oer it Frysk yn it Frysk. It measte dat ik hjoeddendei fyn oer de steat fan dizze taal, fûn Bergstra al yn’e jierren sechtich.

Fansels, wy witte it, is it mei it Frysk sûnt noch fierder op’e non rûn. Goed, de Fryske taal is ynstitúsjoneel noch wat better beskerme, en der binne party nijsgjirriger Fryske boeken by skreaun as wat Bergstra yn syn jonge jierren te lêzen hie, mar fan’e taalsituaasje fan no wurdt men net fleuriger as fan dy fúftich jier lyn. Sûmberens en skodholjen wol ik hjir op myn blôch net oerhearskje litte, mar de tastân sa’t dy is, fette ús Westfryske freon Plaatsman fan’e wike, yn in blôchke oer de jûn omtrint Steven de Jong syn samle fersen, yn ien byld gear. In Fryslân lêst syn toppers-folderke, fan klearebare earmoed bryk twatalich: 

Veel grijze hoofden waren daar, maar ook een jeugdige enkeling, voor wie er foldertjes werden rondgedeeld over verliefd zijn in het Fries en waarop achter het Friese woord fereale tussen haakjes was geschreven dat het verliefd betekende. Jonge Friezen lazen hun taal niet meer, niet omdat ze niet van lezen hielden, maar simpelweg omdat ze hun taal niet meer voldoende kenden. Was dat dan onwil? Hoe mooi de avond verder ook was, met poëzij en Friese opera, het was dat foldertje, het was die vaststelling die bekleef: het geschreven Fries was stervende.

Nee, ik wol net sûmberje. Àl stinne, mar net te folle útsprekke, no, dan praat men jinsels ek mar omleech. It mar net ha oer hoe’t Omrop Fryslân Radio, sels at der fan in hegere ynstânsje in gedichtedei ferordonearre is om omtinken oan te jaan, de Fryske poëzij nóch sloere lit, troch inkeld (op himsels bêst klassike) Nederlânsktalige fersen foar te dragen en de harkers dêrop te fergjen fral har eigen skreaune gedichten yn te stjoeren. Of alteast, sa hearde ik it juster tusken’e middei. Neat gjin Frysktalige poëtyske tradysje hjir yn’e provinsje blykber. Inkeld pinsjonearre-húsfrouwe-nifelrymkes, leafst yn it ‘Hollânsk’, binne goedernôch foar de ether tink. Lit my der mar net fierder oer wjirje.

Nee, ik tink dat se by de Omrop pynlike goed troch ha hoe’t de flagge derfoar hinget. Lit ús mar ûnbenullige provinsjaaltsjes bliuwe hjir yn Fryslân. Oaren hyltyd efternei rinne en sels gjin aan ha oer wat ús as ússels de muoite wurdich makket.

Genôch! net sa grimmitich eamelje; tiid foar in gedicht!

Om myn hûndertst blôchke te besluten mei poëzij, haw ik wer ris ien útkeazen dat ik (ûnterjochte!) net yn’e wenstige blomlêzings fûn, mar dat ik àl ien fan’e bêste fersen fan Steven H.P. de Jong fyn. At ienris myn Fryske Nescio ôf (en út-) komt, wol ik dizze fjirde Românse as it motto ôfprintsje:

stobben

.

ús hûzen binne lyts

ús lân is plat

mar

wy bouwe geweldige

loftkastielen

.

wy binne noait thús

en dogge neat

as

stean

oerenlang

oan’e kant fan it wetter

.

wy stoarje grimmitich

de ûndergeande sinne nei

it antlit tefretten

fan waar en wyn

.

stobben

oan’e igge fan’e mar

.

yn’e nacht

wurde wy wei

ien

mei ‘t swarte wetter

fan ús dreamen

Neat dwaan. Stoareagje oer de mar. Ta beslút ien wurde mei de krûme wylgen oan it swarte wiid. Frysker kin hast net, soe’k sizze, en dat is net allinne sarkastysk miend.

Wat my rekket yn dit fers, is it wei wurde, en ien wurde, yn’e lêste strofe. Dêryn die it swarte wetter my hiel bot tinke oan in oar, al klassyk, Frysk gedicht. My liket de kâns grut dat Steven de Jong it yn gedachten hie, doe’t er dit fers skreau. D.H. Kiestra hat ommers yn syn oangripende ‘de fuortgong‘ (út it jier yn ‘t roun, 1955) de folgjende rigels, dy’t taspylje op in sels-keazen dea:

dat dôch de jeld ús hjirre net omklamme,

mei soargesyktmen, dat wy net biskamme,

leech oer de groun in lêste ôfreis sochten

yn kâld swart wetter fan de djippe tochten,

dy’t fryslân folle hat, tòfolle Hear!

Swart wetter, dat it ús mar net fuortlûkt. Dat wy mar stinne meie, en lêze, en stoareagje, en net tefolle swije, at it even kin.

Freed, achtentweintich jannewaris 2011.

Njoggenennjontichst blôchke

En dat ik by de doar, by it ôfskie nimmen, noch in hiele diskusje oprakele mei frou De Jong. Dy’t warskôgjend foar it rjochts-populisme ús noch in wichtige les joech oer har mans De wuttelhaven del. Oer it kollaborearjen fan de âlde De Jong, en oer it ynsidint mei twa joadske bern op in Ljouwerter skoalle yn 1984, wêrút my dúdlik waard hoefolle fan’e wurklikheid der yn Steven H.P. de Jong syn roman sit. Dat Taco de Jong, dy’t ik krekt derfoar dêrnei frege hie, dochs it skoaljonkje út it boek wie, ek al ûntstried er dat ûnder ferwizing nei syn heite foaropwurd. En it nochris fûstkjen mei de dichter, dat alles makke de al slagge jûn hielendal ôf.

En no syn gedichten lêze.

En ek de minsken oantrune ris wat Frysk te lêzen. De wuttelhaven del, bygelyks.

Earder de jûns siet ik dus yn it stek as foarumlid. It jage der allegearre wat rap trochhinne, en it is wat in fiskjes ôffange efter de mikrofoan soks. De takomst fan’e Fryske literatuer gie it oer. Ik seach dy sels, tefoarren, net al te suterich yn; ik ferwachtsje dat men it bêst noch in pear desennia op ûngefear deselde foet fierder útsjonge kin. Mar dat, at men méár wol mei it skreaune Frysk, der fûnemintiel dingen feroarje moatte soene. De fergrizing yn’e seal die my by mysels wat twiveljen, mar foarearst sil der wol wat takomst oerbliuwe tink. Dizze bespegeling kaam ik yn’e foartdenderjende diskusje net oan ta.

Wat der ál fan myn tinzen oerkaam, wie dat ik de skuld foar it lyts wêzen fan’e Fryske literatuer by it ûnderwiis lei. It sil wol wat te fûl klonken ha. Fansels bedoelde ik net te sizzen dat Fryske literêre boeken bern yn’e boppebou HAVO en VWO opkrongen wurde moatte, mei as hillich doel it rêden fan dy literatuer. Twongen lêze hâld ik ek net fan. Ik woe júst de finger mar ris lizze op’e djippere oarsaak efter de hjoeddeiske steat fan’e Fryske taal: dat it net mear as normaal is dat ast as Frysksprekkende talintfolle jongere dyn VWO-diploma hellest, dyn earste (of twadde) memmetaal net skriuwe en lêze kinst. Dát op te kearjen soe de wichtichste kaai wêze ta it fierder bestean fan it Frysk as mear as in nuver Nederlânsk dialekt, tink ik. En it Frysk mear as dát wêze te litten, is neffens my — dy filosofy sil ik skylk fierder útiensette — essinsjeel foar in weardige en folweardige takomst fan Fryslân en syn bewenners.

Mar ja, sis soks mar ris yn in stikmannich lûdhapkes (soundbites)…

En ja, de media binne ek hiel wichtich fansels foar de Fryske literatuer. En de Omrop wekket alteast de yndruk it skreaune Frysk sloere te litten, wylst it op radio en tillevysje it songen Frysk foar en nei is. En Jan van Friesland, fan’e Omrop, belove betterskip, wêrmei’t it diskusjefoarum dan ek dien wie.

Nei ôfrin liet ik my noch troch Klaas Bruinsma mei Latynske fersrigels de earen waskjen.

En ik fûn it wol spitich dat ik Trinus Riemersma net mear sprutsen haw. Myn bewûndering foar Nei de klap (it boek dat my foar it Frysklêzen wûn) woe ik him noch wol ûnder wurden bringe, en, at er woe, myn Bwarre sinjearje litte…

Mar no earst de samle Steven H.P. de Jong lêze.

Freed, iennentweintich jannewaris 2011.

— — — —

(Wa’t mient dat de titel boppe dit stikje in fersin befettet, ferwiis ik nei dit âldere blôchke fan my oer, û.o., njontich.)

Tariedings

Even yn it koart, fan’e jûn. En fral wer efkes in blôchke om’t it al wer in wike lyn is sûnt it foarrige. En ik, at se mei my advertearje as ‘redakteur fan in wiidweidich blôch’, wol wat fan my hearre en lêze moatte lit.

Yn it foarste plak moast ik noch altiten de winner fan’e nijewurdekriich fan ferline wike freed efkes hulde bringe. Atze Bosch fan it Hearrenfean, by dizze ek op it wrâldwiid reach myn hertlike lokwinsken mei jo hipperhapke!

Moarntemiddei is dus de boekútrikking fan Steven de Jong syn samle fersen, mei it foarum oer de takomst fan’e Fryske literatuer. Ik moat tajaan, de spanning rint my suver al troch de bealch. At dat mar goed rint. Hjoed haw ik myn Frysk alfêst ris goed smarre. Neist dat ik al wat nuttichs ynbringe wol, wol ik ommers net mei grouwe taalflaters de middei ûntsiere. Dat ik moat der tûk op wêze dat by eltse west in hawwe komt, dat de tiidwurdklusters (wêze kinne moatte soe en sa) net yn’e tiis reitsje, en dat ik de nefaste niging ta hun ûnderdrukke kin.

No ja, it sil wol los rinne. Al lit op it stuit ien byld út Reve syn Nader tot U my net los. Dat er as tarieding op syn magnum opus, dat er skylk ienris skriuwe soe, wat der fansels nea fan komme soe, dat iene dat alle boeken op de Bibel en it tillefoanboek nei ommers oerstallich meitsje soe, as er dat skriuwe soe, earst te profetearjen gean soe oer de diken en greiden om Greonterp hinne.

(En ta beslút noch even dit. Fan’e trouste blogger yn it Frysk, Cornelis van der Wal, haw ik al in pear dagen neat nijs lêzen. Ek de blochfragminten op ensafh.nl binne sûnt tiisdei net ferfarske. It makket jin suver wat ûngerêst.)

Tongersdei, tweintich jannewaris 2010.

— — — — —

(In lytse oppoaiïnge jit: hjoed, freed 21-1-11, sil ik om in oere as 15.40, te beharkjen wêze op Omrop Mercurius! Op’e radio dus, nei oanlieding fan it wurd oppoaie. Harkje bûten Ljouwert fia dizze link.)

(En, o ja, mei Knillis syn ôfwêzigens liket it ta te fallen, hear.)

Oppoaide snobberskrobbe

Faaks witte jo noch wol dat ik in pear moanne lyn skreau oer in oersetkriich foar nije Fryske wurden. Moarn (14 jannewaris) sil de priisútrikking wêze, en, jawis, ik bin nominearre! At jo it feest oanskôgje wolle, soargje dan dat jo om healwei fjouweren yn Tresoar binne.

Ûnder dizze link fine jo de list mei wurden dy’t nominearre waarden.

Fan myn hân is oppoaie, in ferfrysking fan ‘pimpen’. 

No moat ik tajaan dat ik ‘pimpen’ eins wat in suspekt wurd fyn. Dy assosjaasje mei frou-útbuitsjende blingbling. Dy gragens wêrmei’t it wurdsje ‘(op)pimpen’ ynienen opgong makke yn it Nederlânsk. No ja, de irony nominearre te wurden foar eat dêr’t ik eins wat wearze ta fiel, hâld ik wol wer fan.

Oppoaie betocht ik doedestiids as in soarte ‘efter-tins’, wylst ik wat troch it wurdboek blêde foar’t ik myn optinkselkes ynstjoerde. It foel sa op syn plak. Foar it Fryske lûdseffekt hie oppoaikje (mei brekking) faaks wat moaier (mei brekking) west. Foar it meitsjen fan ôfliedings (oppoaierij, oppoaikerij) hie soks ek wat salonfähiger klonken.

Snobberskrobben

No’t de nominaasjes frijjûn binne, is it gaadlik dêroer te spekulearjen tink. Hokker wurd sil fan it wykein yn’e krante komme? Wa wurdsjebakker kriget in tút fan mefrou de deputearre?

Sels liket my ferhynstepôlje tige kânsryk. Dat hie ik wol betinke wollen: in poëtysk klinkend wurd foar in aktueel sosjaal-geografysk ferskynsel (‘verpaarding’: de opkomst fan’e rekréative hynstehâlderij). In je-tiidwurd mei nasalisearring fan’e y en in ikoanyske ô.

Ek sterk fyn ik tút-en-derút. In ‘kiss-and-ride’-plak, by it stasjon. Of foar de doar fan in basisskoalle mei suertsjes fan âlden, dy’t miene dat har bern net rinne/fytse kinne. Tút-en-derút wint it yn alle gefal fan it weeë Nederlânske ‘zoenzone’. En fan ôftutersherne, dat ik ynstjoerd hie. Dat wie moai Frysk, mar stroffelich te ferstean. In kollega dy’t ik deroer fertelde, tocht dat er ‘ôftrekke’ hearde. Myn eigenste wurdbaksel koe ik dêrnei net mear fan ‘ôfwurkplak’ dissosjearje… Nee, huppatee, dúdlikheid graach, tút-en-derút, moatst dyn trein net fersitte!

Sjueryrapport by dizzen skreaun, noch wat mear sels-promoasje. Dat hippershapke yn’e groslist is hiel aardich, mar myn snobberskrobbe (krobben as snobbersguod) fyn ik sels like lekker. Se moasten mar tegearre mei de seane maitsen yn it assortimint, dy tuorren en sprinkhanen fan’e grill. Mar dat de sjuery earklep útkeas ynstee fan myn earwar… Mynt wie dochs in folle kearneftiger wurd foar ‘earbeskerming’ (dopkes en sa)?

No goed, ris sjen. En verba valent usu fansels, lykas ús âlde Latynske bavoc* jit sei: wurden binne fan wearde troch har gebrûk. Dat it soe moai wêze at der wat fan ynboargere rekken.

En foar’t ik it ferjit: tinke jo om’e presintaasje fan’e samle fersen fan Steven H.P. de Jong nije wike freed?

Tongersdei, trettjin jannewaris 2011.

—

*) basisvocabularium: in wurdfrekwinsjelist om skoalbern mei te tamtearjen