Ofrûne snein haw ik wer ris nei Eastfryslân west, mei de reislustige freon mei wa’t ik earder ris dy kant út west hie. (Foar noch mear reisympresjes nei de Friezen yn Niedersachsen, sjoch ek myn blochkes oer Suurhusen en oer it Sealterlân.)
Op de winsklist fan myn reisgenoat stie op it foarste plak Emden, dy stêd dy’t eins sa tichtby Grins leit, mar wêr’t je eins noait komme. Emden is wat stêdeskien oangiet, oars hertferskuorrende tryst. Om 1600 hinne wie it in bloeiende hannelstêd, dy’t kultureel, religieus en ekonomysk nauwe bannen hie mei de Nederlânske Republyk. It moat in moaie âlde stêd west ha, mei grêften en geveltsjes, in soarte fan Harns of Inkhuzen. Ek yn de Pruisyske ieuwen bleau dêr in protte fan bewarre. De nazi’s lykwols bouden dizze histoaryske stêd om ta in troch boargers bewenne stik frontliny, troch rûnom benearjend grouwe fjouwerkante betonbunkers del te plempen. Dat Emden krige dêrtroch yn it bysûnder de folle laach fan de bombardeminten. De âlde binnenstêd waard fuortfage, inkeld dy smoarge bunkers wienen net út te roegjen: noch altyd steane se der as stomme betonformaasjes yn in suterich weropboud provinsjestedsje.
De weropbou fan Emden wie in hast like grutte trageedzje as de ferwoasting. Grutstepart fan wat ea de âldstêd wie, is no ien grutte útstalling fan nei-oarlochske Dútske fantasyleazens. Dêrby komt dan noch dat Emden bot yn de perifery fan Dútslân leit, en ekonomysk frijwat yn de lytse loege nei’t it liket, dat jo kinne jin der al in foarstelling by meitsje…
Mar der binne doch noch wol wat moaie dinkjes oerbleaun yn Emden, lykas dit nuvere gebouke. In soarte fan Russysk paviljoen yn bakstien, in kiosk faaks, of eartiids in brêchwachtershúske (de plaatsjes fergrutsje har út, at jo se oanklikke):
En dochs moatte jo Emden besykje, hear. It Landesmuseum hat in hiel moaie, romme histoaryske kolleksje, dy’t ik elk oanried dy’t it nije Frysk Museum in tsjuster en ûnoersichtlik by-inoar fynt. De Kunsthalle skynt ek top te wêzen.
En de omkriten fan Emden fansels: terpdoarpen mei allegear midsieuske tsjerken, mei rike ynterieurs. Iepen klaai en leechfean, polderdykjes, stinzen, pleatsen. Mar dêroer aansten mear.
Fansels moasten wy earst by de Upstalsbeam del. It let-midsieuske gearkomstplak fan de (omtrint) sân Fryske seelannen, dat mytyske lieu de mémoire fan it Grutfryske ideaal, dêr moast ik dochs mar ris delkomme… Dat by de skeane toer fan Suurhusen lâns, en fan de rykswei ôf oer de buorskip Mudderpott, dan yn Wiegboldsbur rjochtsôf by de mûne, heal op ‘e doele rekke yn Moordorf (in soarte fan De Westereen foar ‘t neist), dêrfuort oer de binnenpaden fan it Extumer Kiefmoor. De dykjes waarden hieltyd smeller, wy rieden oer in bochtige reed yn it beamt. Foar in wâldspultsje ston in espeltsje lju har moed yn te drinken foar it kloatsjitten. En dan, oan ús lofterhân, ynienen, as yn in fizioen, op in terpke tusken klomske slieperige titelroazen, ferskynde it:
It foel my alles ta. De lizzing fan de seminten pyramide op it plak fan de eardere Upstalsbeam is eins bêst aardich. En der is dêr fierder eins ek bêst neat. De bosk is ljocht, it parkje om de stienheap simpel en kreas. Ik hie der suver fleurige flaggen fan sân moderne Fryslannen ferwachte (bgl. dy fan Westfryslân, Echt Fryslân, Grinslân, Eastfryslân, Sealterlân, Hilgelân en Noardfryslân…), mar dy wapperen dêr net. (Sa-y-sa wapperje Eastfriezen wat minder mei har flagge as by ús wenst is. En as se in flagge ha by hûs, is dat meast de fane fan in Bundesliga-klub.)
Wy ferfetten ús reis. Aurich yn de rein joech net in al te ynspirearjende yndruk. Al mei al helje de Eastfryske Wâlden it (fan de dyk ôf sjoen) yn eigenheid net echt by de Wâlden dy’t jo tusken it mear sivilisearde part fan Echt Fryslân en de stêd Grins te lizzen fine. Mar dochs, dan de histoaryske bril mar wer opset: wy rieden dochs mar moai troch it lân fan it Brookmer-brief!
Op ‘e Klaai oankaam, seagen wy nei see by Norddeich (in doarpke dêr’t oan it Waad intercity-treinen fertrekke nei Leipzig en nei Luxemburg), en stienen wy te Nessmersiel mank de kwelders te dikerjen rjochting Baltrum en Norderney. It storeinde. Justjes.
Yn Dornum holden wy fannijs ho. Op in steile terp leit dêr dizze romanogoatyske tsjerke. In typysk Eastfrysk ensemble, fan in hege sealtsjerke, mei in lyts dakruterke, en in leech breed stiennen klokhûs derneist. Spitigernôch siet de doar ticht, mar se moat binnendoar in machtich moaie útrissing ha, mei in heechalter, hilgebylden op de preekstoel, mânske hearebanken, adellike sarken en in grut barokoargel.
Tsjinoer de tsjerke stiet dit grutte âlde hûs. As it my net mist, in âld pastory, boud fan kleastermoppen en – wa wit – diels noch wol út de lette midsieuwen:
Dornum hat yn it ferline in wichtich doarp west. In stedsje suver. Der is in merkpleintsje op de terp mei âlde herbergen. Der is in heale 16e-ieuske stins (Beningaburg), dy’t no hotel is. En der stiet dan ek sa mar in 19e-ieuske synagoge:
It behindige godshûs stiet noch oerein omdat it twa dagen foar de Kristallnacht oan in timmerman ferkocht waard as loads. (Foar de rest stiet Dornum der, wat de gebeurtenissen fan de jierren ’30 oangiet, net al te fraai by. Der wie in soad nazi-oanhing yn dizze noardlike doarpen. En der steane in hiele protte sneuvele nammen op de tinkplaten oan it klokhûs.)
Even fierder it bertehûs fan Enno Wilhelm Hektor (1820-1874), romantysk dichter yn it Eastfrysk, dy’t wat in tryst en miskend libben hân hat. Dit kreaze âlde boargerhûs (seker foar Noard-Dútske begripen, dêr’t se âlde wenningen meastens stikken renovearje) stiet foar de poarte nei it kastiel Norderburg:
It poartgebou dêrfan, mei syn elegante baroktoer, die ús suver Deensk oan. Foar ús Skandinavysk, dêre neame se it “Nederlânske barok”:
De stins Norderburg waard ein 17e ieu ferboud ta in wier barokpaleis. En dat sa mar yn in (tsjintwurdich) heal fergetten klaaidoarp. It kastiel is yn gebrûk as Realschule.
Dat is eink sa gek noch net. As middelbere skoalle bliuwt sa’n monumintaal gebou ommers midden yn de mienskip, en wurdt it net ôfsletten fan syn omwenners as privé-wente of as lúkse-hotel. Hjir noch it timpaan as detail. Let op de spear fan Pallas Athena (hee, de goadinne fan ûnderwiis en wittenskip…), dy’t in echte spear is dy’t út de gevel stekt:
Nei Dornum dienen wy noch efkes de grutte stêd Norden oan. (No ja, grut, in soarte fan Dokkum.) Wat dêr seker grut is, is de Grutte Merk. Yn ‘e midden stiet de Sint Liudgertsjerke. Wat in wûnder gehiel (it koar fan de Grinzer Martinitsjerke, mei in doarpstsjerkje as skip, en in losse sealtektoer oarekant de strjitte), mei in wûndermoaie ynrjochting.
En dêrfoaroer dít bouwurk. Jo soene tinke, sa oan dit wide plein, dat sil wol it stedhûs wêze:
Mar it is… de menniste fermanje!
Norden wie earder, lykas Emden, in wichtige havenstêd. En boppedat in plak dêr’t religieuze dissenters bedarren, dat sadwaande dat de mennisten hjir dit pommerante stedspaleiske boud hawwe as harren tsjerke.
Noflik rieden wy noch fierder troch de âlde en nije seeklaaipolders, terpdoarp nei terpdoarp. Yn Hinte, krekt foar Emden, stutsen wy oan by de pleatslike pizzeria. (Ommers, iterij komt altyd wol klear op it Dútske plattelân.) Yn dat doarp sette ik dizze pearel op de plaat: Burg Hinta.
In, sa’t it liket, yntakte 16e/17e-ieuske stins, mei in grêft derom, rjocht tsjinoer de tsjerke. Dat lêste makket it plaatsje helendal ôf (al slagge it yn ‘e skimer sa gau net op ien foto): it toant de bân tusken de tsjerke en de haadlinge-adel yn ‘e lette midsieuwen. Foar Eastfryslân soe it unyk wêze dat sa’n konstellaasje noch oereinstiet. In ferlykber noch hieltyd neistinoarstean fan tsjerke en stins ken ik tichterby hûs yn Roan (Roden, Huis Mensinge) en yn Ysbrechtum (Epema State).
Woansdei, njoggen april 2014
Frysk Deiblôch 